लिव्हर (यकृत) खराब होतंय? लिव्हर सिरॉसिस म्हणजे काय? ( भाग २)

वाचकहो नमकार! मागील लेखामये आपण लिव्हर शरीरातील कार्य, लिव्हर सिरॉसिस म्हणजे काय आणि त्यांची लक्षणे हे पाहिले. या लेखामध्ये आपण लिव्हर सरॉससची प्रमुख कारणे, त्यासाठी लागणाऱ्या तपासण्या आणि उपचार यांची थोडयात माहती घेऊ.

कोणताही रूग्णास लिव्हर सिरॉसिसचे निदान झाल्यानंतर डॉक्टर प्रामुख्याने पुढील कारणे शोधतात.

१. अकोहोलक लिव्हर डिसीज : दीर्घ काळ मद्यपान करणाऱ्या रुग्ण्यामध्ये हा आजार आढळून येतो. दररोज 60 ते 80 ग्रॅम मद्यार्क असलेले मद्यपान दहा वर्षांपेक्षा अधीक काळ केल्यास पुरूषांमध्ये लिव्हर खराब होते. स्रियामध्ये ते प्रमाण केवळ 20 ग्रॅम रोज एवढे कमी आहे.

२. हिपॉटायटीस बी आणि सी: हे लिव्हर ला होणारे व्हायरसचे जंतूसंसर्ग (इन्फेकशन) आहेत. बराच काळ ही आपल्या शरीरात कोणतीही लक्षणे न दाखवता राहतात. लिव्हर खपू जास्त खराब झाल्यानंतरच लक्षणे दिसून येतात. डिसीजतपासणी करूनच त्याचे निदान करता येतो.

३. ऑटोइम्युन लिव्हर डिसीज: आपल्या शरीरातील रोगप्रतिकारक क्षमता असलेल्या पांढऱ्या पेशी आपल्याच लिव्हर वर आघात करतात त्याला ऑटोइम्युन लिव्हर डसीज म्हणतात.

४. नॉन अल्कोहोलिक फॅटी लिव्हर डिसीज: डायबीटीज, स्थुलता यामुळे लिव्हर मध्ये अतिरिक्त चरबी जमा होऊन तचे लिव्हरला इजा करते. त्यामुळे होणारा लिव्हर सिरॉसिस खपू उशिरा समजतो. जकं फूडच्या जमान्यामध्ये या आजाराचे प्रमाण खपू वाढत चालले आहे.

५. विल्सन डिसीज: शरीरामध्ये तांबे (कॉपर) फार कमी प्रमाणात लागते आणि ते आपल्या लिव्हर मध्ये साठवले जाते. शरीरात अतिरिक्त प्रमाणात तांबे असल्यास ते लिव्हर मधनू शरीराबाहेर टाकले जाते. शरीरातील लिव्हरची ही क्षमता खराब झाल्यास विल्सनचा आजार होतो. हा एक जनुकीय आजार आहे आणि लहान मुलांमध्ये जास्त करून दिसून येतो.
याशिवाय वेगवेगळ्या एलोपॅथिक किंवा आयुर्वेदिक औषधांच्या दीर्घ काळ सेवनाने सुद्धा लिव्हर सिरॉसिस होऊ शकतो. अजनू इतर ही बरीच कारणे आहेत परंतु सर्व नमूद करणे शक्य नाही.

या तपासण्या तीन प्रकारां मध्ये मोडतात.

१. लिव्हरची इजा कशामुळे झाली आहे हे जाणनू  घेण्यासाठी – आधी रुग्ण्याकडून योग्य ती माहिती (उदाहरणार्थ  मद्यपान, डायबीटीज, लिव्हरला इजा करणाऱ्या औषधींचे दीर्घ काळ सेवन) घेतल जाते. या माहित्याच्या आधारावर कोणत्या कारणामुळे लिव्हर सिरॉसिस झाला आहे याचे अंदाज बांधले जातात. हेपेटाइटीस बी आणि सी यांची रतावारे रक्ता  तपासणी केल जाते. ते निगेटीव्ह असल्यास ऑटोइम्युन लिव्हर डिसीज साठी ANA, total IgG level आणि तत्सम रिपोर्ट केले जातात. वय 40 पेक्षा कमी असल्यास विल्सन च्या आजारा साठी तपासणी केली जाते (ceruloplasmin, 24 hour urinary copper). लिव्हर मधील रक्तवाहिन्यांच्या स्तिती जाणून घेण्यासाठी डॉप्लर सोनोग्राफी करावी लागते. या सर्वामध्ये काहीही न आल्यास किंवा वरीलपैकी काही आजारांचे निदान पक्के करण्यासाठी लिव्हर बायोप्सी म्हणजेच लिव्हरचा तुकडा घेऊन तपासणी करणे आवश्यक  ठरते.

२. लहरची इजा किती आहे हे जाणनू  घेण्यासाठी – या मध्ये लिव्हर फक्शन टेस्ट, रक्तातील अल्बमिन चे प्रमाण, PT/INR, पोटाची सोनोग्राफी हे तपास मोडतात. पोटाया सोनोग्राफी  मध्ये लिव्हर ची सध्यस्तिथी, पांथरवर येणारी सूज (spleen), पोटात झालेले पाणी हे तपासता येते. फायब्रोस्कॅन ही एक प्रकारची लिव्हरचा कडकपणा जाणणारी सोनोग्राफी आहे. लिव्हर सिरॉसिस  सुरुवातीच्या टप्प्यामध्ये तिचा उपयोग करतात.

३. लिव्हर सिरॉसिस  मुळे शरीरातील इतर अवयवांवर झालेले परीणाम जाणून घेण्यासाठी – किडनीवर येणारी सूज जाणनू घेण्यासाठी किडनी फक्शन टेस्ट केल्या जातात. अन्ननलिकेतील रक्तवाहिन्यांची सूज जाणनू घेण्यासाठी गॅस्ट्रोस्कोपी केले जाते. याशिवाय इतर अवयवांवर होणाऱ्या परीणाम जाणनू घेण्यासाठी होणाऱ्या लक्षणांनुसार त्या त्या अवयवांशी निगडित तपास केले जातात.

उपचार हे दोन प्रकारचे ध्येय समोर ठेवनू केले जातात. १. लिव्हर वर होणारा आघात हटवून वाढत जाणारा लिव्हर सिरॉसिस  रोखण्यासाठी आणि लिव्हर सिरॉसिसचे प्रमाण कमी करण्यासाठी २. लिव्हर सिरॉसिस  मुळे  शरीरावर आणि इतर अवयवांवर झालेले परीणाम नियंत्रित करण्यासाठी. याबाबतीत आपणास लिव्हर स्पेशालिस्ट यांचा सल्ला घेणे अतीशय उपयुक्त्त ठरते.

लिव्हर सिरॉसिस च्या सुरवातीच्या स्तिथी मध्ये रेगुलर आहार घेता येतो. परंतू एकदा पोटामध्ये पाणी झाले की आहारावर बधंने येतात. पोटात पाणी झालेल्या रूग्णाणांनी त्यांच्या आहारात मिठाचे प्रमाण कमी करावे (रोज पाच ग्रॅम  कमी) तसेच सोडा असणारे (मैद्याचे पदार्थ) पदार्थ बदं करावेत. या मुळे त्यांच्या पोटातील पाणी नियंत्रित करण्यास सोपे जाते.

लिव्हर सिरॉसिस रोखण्यासाठी त्यावर आघात करणारी गोष्ट नियंत्रित करावी लागते. जसे अल्कोहोलिक लिव्हर डिसीज मध्ये मद्यपान बदं करावे लागते. हिपॉटायटीस बी आणि सी यांच्यासाठी प्रभावी औषधोपचार उपलब्द्य आहेत. ऑटोइम्युन लिव्हर डिसीज मध्ये स्टेरॉयडीस तसेच विल्सन च्या आजारांमध्ये शरीरातील तांबे काढून टाकणारी  औषधे वापरण्यात येतात.

पोटातील पाणी लघवी च्या गोळ्या द्वारे कमी करता येते. परंतु खपू जास्त झाल्यास किंवा श्वास घेण्यास होत असल्यास  ते सुई द्व्यारे वारेडायरेट काढावे लागते. गॅस्ट्रोस्कोपी  मध्ये  अन्ननलिकेतील रक्तवाहिन्यां  वरील सूज खूप जात असल्यास बँड लावनू यांना बदं करावे लागते. अन्यथा यातनू रक्त स्राव होण्याची शक्यता असते. यामुळे सिरॉसिस असणाऱ्या  रुग्णाची कीमान वर्षांतून एकदा तर गॅस्ट्रोस्कोपी करून घ्यावी.

सिरॉसिस असलेल्या मध्ये लिव्हर कॅसर होण्याचे प्रमाण सामान्य जनतेपेक्षा अधिक असते. म्हणून अशा  रुग्णानी कीमान दर सहा महिन्याला एकदा लिव्हरची सोनोग्राफी करून घ्यावे. हिपॉटायटीस बी नसणा ऱ्या रुग्णानी हिपॉटायटीस बी चे लसीकरण करून घ्यावे.

लिव्हर ट्रान्सप्लान्ट आज लिव्हर सिरॉसिस च्या नतंरच्या स्टेजेस मधील एकमेव व उपाय आहे. त्यासाठी बऱ्याच तपासण्या व तयारी लागते. म्हणून आपणास गरज आहे का नाही आणि तयारी केव्हा करायला पाहीजे हे जाणनू घेयासाठी आपया जवळच्या पोटविकार तज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा.

डॉ. विनीत कहाळेकर
MBBS, MD, DM Gastroenterology (KEM, Mumbai)
लिव्हर विकार, पोट विकार आणि एंडोस्कोपी तज्ञ
निरामय लिव्हर व गॅस्ट्रो क्लिनिक आणि एंडोस्कोपी सेंटर, समर्थ नगर औरंगाबाद
युनायटेड सिग्मा हॉस्पिटल, औरंगाबाद
मोबाईल नं . ७४९९७०८६३६