Blog

हिपॅटायटिस बी
HBsAg पॉझिटिव आहे? हिपॅटायटिस बी झालाय? आपण हिपॅटायटिस बी पासून सुरक्षित आहात का ?

मित्रांनो, या कोरोना व्हायरस ने आपणा सर्वांना चागलाच धडा शिकवला आहे. आपल्या आरोग्य संस्थेचे संपूर्ण वाभाडे निघाले आहे. Prevention is better than cure म्हणजे ‘उपचारापेक्षा आजार होऊ न देणे’ हेच उत्तम हे तर आपणास माहीतच आहे. ‘आरोग्यम् धनसंपदा’ असे मानणाऱ्या आपल्या देशात आजार झाल्यानंतर तर तो टोकाची भूमिका घेईपर्यंत अंगावर काढणे हे आपल्या शरीरात मुरलेले आहे. अशाच एका जंतुसंसर्गाने संपूर्णपणे टाळण्यासारख्या या आजाराबद्दल मी आपणास माहिती देणार आहे.

2010 मधील एका अंदाजानुसार जगातील 2480 लाख लोक हिपॅटायटिस बी ने संक्रमित आहे. त्यामधील 15 ते 40 टक्के लोकांना लिव्हरचा सिरॉसिस होणे, लिव्हर निकामी होणे, लिव्हर चा कर्करोग होणे यासारखे आजार होतात आणि यामुळे सहा ते बारा लोक दरवर्षी या जगात मृत्युमुखी पडत असतात. आहे की नाही कोरोना सारखेच भयावह पण मित्रांनो आनंदाची गोष्ट ही आहे की हजार संपूर्णपणे टाळण्या सारखा आहे तेही फक्त छोट्याश्या लसीने.

हेपेटाइटिस बी चे लक्षणे काय?

हिपॅटायटिस बी हा एक असाच विषाणू (व्हायरस) आहे जो आपल्या लिव्हरला (यकृत) संसर्ग करतो. “डॉक्टर मला परदेशी जायचे आहे पण माझा रिपोर्ट पॉझिटिव्ह आला त्यामुळे मला जाता येत नाही” असे डॉक्टरांना सांगणारे बरेच रुग्ण भेटतात. ही रुग्ण गरोदर असताना पॉझिटिव्ह येतात तर काही कोणत्या सर्जरी पूर्वी पॉझिटिव्ह येतात. अनेक जण मात्र लिवर सिरॉसिस झाल्यामुळे निर्माण होणाऱ्या लक्षणांसाठी डॉक्टरांकडे येतात

लिवर मधील पेशींना संसर्ग केल्यानंतर आपल्या रोगप्रतिकारक प्रतिकार करणाऱ्या या पेशींकडून यास विरोध केला जातो आणि संक्रमित लिव्हर या पेशी नष्ट केल्या जातात यामुळे या रोगाची लक्षणे दिसतात जंतूचे संक्रमण झाल्यानंतर तर ताबडतोब दिसणाऱ्या लक्षणांना ‘अ◌ॅयटु हेपेटाइटिस बी’ पण असे म्हणतात.

त्यातील दोन तृतीयांश लोकांना काही त्रास होत नाही किंवा साधारण लक्षणे दिसतात याची बऱ्याचदा लक्षात येत नाही एक तृतीयांश रुग्णांना थकवा येणे, उलट्या, वरच्या भागात पोट दुखणे, कावीळ होणे (डोळे आणि लघवी) पिवळी होणे अशी लक्षणे दिसतात.यातील बरीचशी लक्षणे पंधरा ते तीस दिवसात कमी होतात आणि आपोआपच बरी होतात. दर शंभरातून एकाचे मात्र लिव्हर फेल होऊ शकते आणि आजार जीवघेणा ठरू शकतो. लक्षणे बरी झाली याचा अर्थ विषाणू संपला असे होत नाही. 95 टक्के लहान मुले आणि वृद्ध मध्ये हा विषाणू सहा महिन्यांपेक्षा अधिक काळ राहतो त्यास ‘क्रॉनिक हिपॅटायटिस बी’ असे म्हणतात. क्रोनिक हिपॅटायटिस बी झालेल्या रुग्णांमध्ये हा वायरस वर्षानुवर्षे अंदाजे 10 ते 40 वर्षे कोणतीही लक्षणे न दाखवता लिव्हर मध्ये वाढत राहतो. रोगप्रतिकार पेशींपासून लपून राहून हळू लिव्हर खराब करत राहतो.

लिव्हर पेशी जशा नष्ट होत जातात त्यांची जागा तंतुमय पदार्थ घेतात. लिव्हर लहान आणि विकृत होते त्यांची कार्यक्षमता कमी होते त्यालाच आपण सिरॉसिस म्हणतो.सिरॉसिस झालेल्या रुग्णांमध्ये पोटात पाणी होणे, रक्ताच्या उलट्या होणे, काळी संडास होणे कावीळ(डोळे आणि लघवी पिवळी) होणे पोट दुखणे ही लक्षणे दिसायला लागतात. सिरॉसिस आणि त्याची माहिती घेण्यासाठी मी पूर्वी लिहिलेल्या लेखाची लिंक शेवटी देत आहे.

या विषाणूची अभूतपूर्व क्षमता म्हणजे त्याचा डीएनए आपल्या लिव्हर पेशींच्या गुणसूत्रांमध्ये लपून बसतो आजार पूर्णपणे नष्ट केला तरी हा डीएनए नष्ट होत नाही त्यामुळे कोणत्याही कारणाने रोगप्रतिकारक क्षमता कमी झाल्यास हा विषाणू परत जागृत होऊ शकतो तसेच क्रॉनिक हिपॅटायटिस बी लिव्हरचा कर्करोग होण्याची शक्यता सामान्य व्यक्तीपेक्षा चार पटीने वाढते.

हिपॅटायटिस बी कसा पसरतो?

तो भारतामध्ये एक तृतीयांश लोकांमध्ये हिपॅटायटिस बी चा संसर्ग गरोदरपणात संक्रमित आईकडून बाळाला होतो. सगळ्यात जास्त शक्यता आहे डिलिव्हरी करताना असते. दोन तृतीयांश संसर्ग हा इतर कारणांनी होतो जसे की संक्रमित केलेल्या रक्ताच्या किंवा रक्ताच्या घटकांचा वापर, असुरक्षित शारीरिक संबंध, संक्रमित रेझर वापरणे, टॅटू अंगावर बनवणे या किंवा इतर अशा कोणत्याही कारणांनी आजार पसरु शकतो. बहुतेक वेळी हा आजार आपल्याला कुठून झाला याची माहिती सापडतच नाही.

हिपॅटायटिस बी झाल्यास कोणत्या टेस्ट करतात?

या टेस्ट दोन प्रकारात मोडतात. पहिल्या प्रकारात हिपॅटायटिस बी या विषाणू संबंधाची सर्व माहिती घेतली जाते. यामध्ये विषाणूची शरीरातील मात्र जाण्यासाठी हायरल लोड विषाणूचा प्रसार त्या व्यक्ती पासून किती वेगात होऊ शकतो हे जाण्यासाठी HBeAg तपासण्या करणे आवश्यक असते. याशिवाय कधीकधी आजार अॅक्युट आहे की क्रॉनिक हे जाणण्यासाठी देखील काही तपासण्या केल्या जाऊ शकतात.

दुसऱ्या प्रकारात लिव्हरला झालेली इजा आणि त्याची मात्र याचा अभ्यास केला जातो. त्यासाठी लिवर फंक्शन टेस्ट, पोटाची सोनोग्राफी लिव्हरचा कडकपणा जाण्यासाठी फायब्रोस्कन यासारखे काही रिपोर्ट केले जातात. रिपोर्टमध्ये जर सिरॉसिस चे निदान होत असेल तर अजूनही काही चाचण्या केल्या जाऊ शकतात याची माहिती आपणास सिरॉसिस च्या लेखात मिळेल.

हिपॅटायटिस बी सोबतच एच आय व्ही किंवा हिपॅटायटिस सी आहे का हे देखील बघितले जाते. या विषयांमध्ये लिव्हरचा कर्करोग करण्याची विशेष क्षमता असल्यामुळे अशा रुग्णांची दर सहा महिन्याला अल्फा फिटो प्रोटीन (AFP) आणि पोटाची सोनोग्राफी केली जाते.

उपचार काय?

पूर्वी एकदा हिपॅटायटिस बी झाल्या झाला आला की तो जन्मभर राहतो असे म्हटले जायचे पण आता या विषाणू विरुद्ध एंटेकावीर, टीनोफोवीर नावाची प्रभावी औषधे उपलब्ध आहेत. तरुण वयात संक्रमण झाल्यास 95 टक्‍क्‍यांपेक्षा अधिक रुग्णांमध्ये हा विषाणू विना उपचार नाहीसा होतो. या आजाराची ची ट्रीटमेंट कशी करावी यासाठी जगातील लिव्हर संबंधी अभ्यास करणार्‍या वेगवेगळ्या संस्थांनी आपली मार्गदर्शक तत्त्वे जाहीर केली आहे.

वेळोवेळी येणाऱ्या अभ्यासानुसार ही तत्वे बदलत राहतात. विषाणूंचा संसर्ग कळल्याबरोबर प्रत्येकाला औषधे चालू करण्याची अनेक वर्षे गरज पडत नाही. लिव्हरला कोणत्याही प्रकारची इजा झालेली नसल्याने असे रुग्ण विना उपचार दर तीन महिन्यांनी डॉक्टरांना लिवर फंक्शन टेस्ट करून दाखवू शकतात. लिव्हरला कोणताही इजा झालेली नसताना औषधी चालू केल्यास विषाणू पुढे जाऊन औषधांना प्रतिसाद देत नाहीत तसेच ही औषधे अनेक वर्षे घ्यावी लागत घातल्यामुळे औषधांचा खर्च व्यर्थ जाण्याची शक्यता असते. मात्र लिव्हरला कोणत्याही प्रकारची इजा होत असल्यास उपचार चालू करणे अतिशय आवश्यक असते तसेच रुग्णाच्या कोणत्याही नातेवाईकास हिपॅटायटिस बी मुळे लिव्हरचा कर्करोग झालेल्या झालेला असल्यास औषधे सुरू करावी लागतात.

उपलब्ध औषधे की विषाणू आपल्या शरीरात वाढू देत नाही त्याद्वारे राहिलेल्या विषाणूंना ठार करण्यास रोग प्रतिकारक पेशींना मदत करतात. औषधे एकदा चालू केल्यास अनेक वर्षे घ्यावी लागतात. HBsAg निगेटिव्ह करणे या उपचारांचा प्रमुख उद्देश आहे म्हणून एकदा चालू केलेले औषधे तज्ञ डॉक्टरांच्या सल्ल्याशिवाय थांबवून नयेत असे केल्यास विषाणू उफाळून वर येऊन लिव्हर फेल होण्याची शक्यता असते.

गरोदर पणात हिपॅटायटीस वि झाल्यास काय करावे

अशावेळी तज्ञ डॉक्टरांचा सल्ला ताबडतोब घ्यावा. साधारणपणे गरोदरपणाच्या सातव्या महिन्यात वायरल लोड जास्त असल्यास टीनोफोवीर हे गरोदर स्त्रीला चालणारे औषध सुरु करावे त्यामुळे बाळाला जंतूचे संक्रमण होण्याचा धोका खूपच कमी होतो. तसंच बाळ जन्माला आल्यानंतर त्याला लस आणि हेपेटायटिस बी इम्मुनो ग्लोबुलीन नावाचे औषध घेऊन जंतुसंसर्ग टाळता येतो.

आजारांपासून कसे वाचावे?

हिपॅटायटिस बी विषाणूचा संसर्ग आणि लिव्हरचा कर्करोग हे दोन्ही आजारांपासून बचाव केवळ साध्या लसीकरणाने आणि अतिशय स्वस्तात करता येतो. हिपॅटायटिस बी वरील लस पहिल्यांदा 1986 मध्ये बाजारात आली आणि 1992 मध्ये WHO ने सर्व देशांमध्येही लसीकरण सुरू केले 2007-08 पासून भारतामध्ये एक वर्षाच्या आतील सर्व बालकांना सरकारी रुग्णालयांमध्ये ही लस पोलिओ सोबत मोफत देण्यात येते परंतु यापूर्वी जन्मलेल्या सर्व लोकांना ही लस घेणे अतिशय आवश्यक आहे त्यासाठी आपल्या घरात रुग्ण सापडण्याची वाट बघू नये. याचे तीन डोस आहेत.

पहिला डोस घेतल्यानंतर दुसरा एक महिन्यांनी आणि तिसरा सहा महिन्यांनी घ्यावा. लस घेणाऱ्या लोकांपैकी 95 टक्के पेक्षा अधिक लोकांना या लसीचा चांगला परिणाम होतो. बूस्टर डोस घेण्याची घ्यायची गरज नसते त्यामुळे सर्वांनी ही लस घेतली नसल्यास किंवा अर्धवट घेतली
असल्यास सर्व डोस घ्यावेत ही विनंती.

लिवर सिरॉसिस म्हणजे काय ह्या लेखावरील लिंक पुढीलप्रमाणे आहे

Blog

डॉ. विनीत कहाळेकर
MBBS, MD, DM Gastroenterology (KEM, Mumbai)
लिव्हर विकार, पोट विकार आणि एंडोस्कोपी तज्ञ
निरामय लिव्हर व गॅस्ट्रो क्लिनिक आणि एंडोस्कोपी सेंटर, समर्थ नगर औरंगाबाद
युनायटेड सिग्मा हॉस्पिटल, औरंगाबाद
मोबाईल नं . ७४९९७०८६३६